Hulst: meer dan alleen versiering voor een kerststukje

ARTIKEL

Jan P. Mauritz VRT, dinsdag 23 november 2021

511 sec

Jan P. Mauritz over het geslacht Ilex

Iedereen kent de groene hulst. Hulst is met het stekelige blad en de rode bessen een niet te missen element van het klassieke kerststukje. Het geslacht Ilex is veel minder bekend. Dit geslacht telt meer dan 560 variaties, die bijna allemaal groenblijvend zijn. Ze komen voor over de hele wereld. Onze 'eigen' groene hulst kan wel tien meter hoog en honderd jaar oud worden. Boomkenner Jan P. Mauritz belicht dit keer het geslacht Ilex en laat zien dat deze 'kersttak' vele verschijningen kent.

Ilex aquifolium 'J.C. van Tol'

Het geslacht Ilex Binnen de systematische indeling van het Regnum vegetabile - het plantenrijk - behoort het geslacht Ilex tot de orde van de Aquifoliales en daarbinnen tot de familie Aquifoliaceae. Deze familie bestaat uit slechts één geslacht nog in leven zijnde species en dat is de hoofpersoon van dit deel van het feuilleton: het geslacht Ilex. Het geslacht kent meer dan 560 soorten, ondersoorten, vars, forma's en cv's van bloeiende planten. Ilex heeft de meeste species van elk ander houtig, tweehuizig geslacht van de Angiospermen, de bedektzadigen. De soorten zijn vrijwel allemaal groenblijvend. Vrijwel, dat houdt in dat er ook bladverliezende soorten zijn. Het geslacht is wijdverbreid in de gematigde en subtropische klimaatzones van de wereld. Het geslacht omvat bomen, struiken en klimplanten, met groenblijvende of bladverliezende bladeren en onopvallende bloemen. Ze komen zowel voor op zeeniveau als op meer dan 2000 meter hoogte. Vanwege de omvang van het geslacht is er op basis van morfologische kenmerken een onderverdeling in drie ondergeslachten, waarbinnen het subgenus Aquifolium weer onderverdeeld is in twee Secties. De Europese hulst, Ilex aquifolium, is voor het eerst beschreven door de botanische grootmeester Linnaeus.

Zoals genoemd is het geslacht Ilex verspreid over de verschillende klimaten van de wereld. De grootste diversiteit aan soorten is te vinden in Noord- en Midden-Amerika en Zuidoost-Azië. In Europa wordt het geslacht vertegenwoordigd door enkele soorten waarvan de groene of scherpe hulst, de meest bekende is. Ilex aquifolium dus en daarnaast de species Ilex canariensis en Ilex perado, met als verspreidingsgebied de landen rondom de Middellandse Zee. Een aardig weetje is dat er van de 216 soorten Ilex die van nature in China voorkomen 157 endemisch zijn. De vaste lezers van dit feuilleton hebben deze term al meerdere malen kunnen lezen en dan toch voor de nieuwe lezers: endemisch wil zeggen dat een familie, een geslacht of een soort van nature uitsluitend voorkomt in één geografisch afgegrensd gebied, zoals een eiland in de oceaan, een geïsoleerde vallei binnen een gebergte, of een door rivieren opgedeeld deel van een land.

Ilex aquifolium

Deze hulst kan 15 tot 18 meter hoog worden, doorgaans tussen de 8 en 10-12 meter hoog, en is veelvuldig meerstammig of uitgroeiend vanuit een forse struik. Doorgaans is de grillige kroon meer breed dan hoog. De kroonvorm is breed ovaal en is zeer dicht vertakt. De stamschors is glad en grijsgroen en de twijgen zijn geel. Het sterk leerachtige blad is ovaal tot lang eirond, in grootte sterk variërend, van 5 tot 15 cm lang en 3 tot 7 cm breed, glanzend groen met een gegolfde bladrand en meestal zwaar bewapend met scherpe bochtige bladstekels. Op latere leeftijd loopt het aantal bladstekels op de jonge scheuten terug. Soms verdwijnen ze helemaal. De basiskleur is glimmend donkergroen. De species is op een aantal uitzonderingen tweehuizig en de besloze hulst kan dan flink manlijk zijn. Bestuiving en hybridisering gaan heel eenvoudig bij dit geslacht. De rijkdom aan cv's van de soort is daar ook het gevolg van. De vrouwelijke bloempjes zijn net als de manlijke exemplaren wit en zitten in bundels in de bladoksels. Deze bloemen worden gevolgd door een besachtige steenvrucht die rood, geel of oranje van kleur is en meestal ongesteeld in bundels verschijnt en zeer lang aan de plant blijft hangen. Dit is belangrijk voedsel voor veel vogelsoorten en ze worden ook door andere wilde dieren gegeten. In de herfst en vroege winter zijn de vruchten hard en ogenschijnlijk onsmakelijk. Na meerdere keren te zijn ingevroren worden de vruchten zachter en milder van smaak. In de winter is de Ilex vanwege de dichte kroon en stekelige bladranden een geweldige schuilplaats voor vogels en kleine zoogdieren tegen roofvogels en andere belagers. Schuilplaats en voedselbron, wat wil je nog meer?

'In Europa wordt het geslacht vertegenwoordigd door een enkele soorten, waarvan de groene of scherpe hulst de meest bekende is'

Het sortiment

Voordat uw schrijver slechts enkele van de honderden cv's van Ilex aquifolium aan u voorstelt eerst een species waar de hoofdpersoon van dit feuilleton één van de kruisouders van is. Ilex x altaclerensis is een hybridesoort. Deze ontstond uit een kruising tussen Ilex aquifolium x Ilex perado. Deze laatstgenoemde species komt van oorsprong uit Macaronesië, de van oorsprong vulkanische eilanden in de Atlantische Oceaan die bij de meeste van u beter bekend zijn als de Canarische eilanden, de Kaapverdische eilanden, Madera en de Azoren. Deze species is eeuwen geleden al in Spanje en Portugal geïmporteerd. Ilex perado verschilt van de gewone hulst door zijn meestal ongestekelde en daardoor gaafrandige bladeren. Jonge bladeren zijn wel voorzien van enkele stekels, die op oudere leeftijd verdwijnen. Ilex x altaclerensis heeft deze stekelloze variatie deels in de genen. Vaak zijn er vier tot acht kleine steeksels in de bladrand te vinden. Zelden meer.

Het zijn over het algemeen kleine bomen tot brede grote struiken tot ca. 10 meter hoog en veelal breder dan hoog. Ook hier zijn weer tal van selecties met goudgeel, zilverwit of gevlekte varianten in cultuur van 'Albert Close' tot 'Wilsonii'. Voor ieder wat wils. Een zeer fraaie verschijning is Ilex x altaclerenis 'Purper Shaft'. Een Engelse selectie uit 1965 van de wereldberoemde boomkwekerijen van Hillier & Sons uit Winchester in het graafschap Hampshire waar uw auteur tijdens een werkbezoek in het begin van deze eeuw een exemplaar van scoorde. Het is een hoog opgaande species met een breed piramidale kroonvorm tot ca. 8-9 meter hoog. De species is vrij dicht van kroon met donkerpaarse twijgen (vandaar de cv naam) met grote olijfgroene, glanzende bladeren met enkele stekels boven het midden van het blad en een zeer vlakke bladschijf. De vruchtdracht is overweldigend met donkererode bessen.

Terug naar enkele cv's van Ilex aquifolium, en zoals u gewend bent van uw schrijver, in alfabetische volgorde.

Ilex aquifolium 'Alaska', bloem en bes

Ilex aquifolium 'Alaska'

Een oude en nog altijd graag geziene Duitse selectie van Baumschule H. & D. Nissen uit de buurt van Wuppertal, die deze boom rond 1960 in cultuur gebracht heeft. Het is een slank opgaande, dicht vertakte struik, kleine boom met een kaarsrechte stam tot 7-8 meter hoog met een smal piramidale tot smal eivormige kroon. De twijgen zijn heldergroen en op latere leeftijd bruingroen van kleur. Het blad is opvallend glanzend donkergroen, de bladranden zijn sterk golvend en hebben vijf tot zeven scherpe stekels aan beide zijden. De bloemen zijn klein, in bundels verzameld, vrij onopvallend en van het vrouwelijke geslacht. Ze worden, als er een manlijke species in de buurt staat, gevolgd door glanzend helderrode, vlezige steenvruchten van circa 8 mm in doorsnede. De boom verdraagt geen verharding en kan daarom volop benut worden in de volle grond, in daktuinen, bloembakken, schitterende hagen en kleinere tuinen. Ook in het kustgebied, want deze boom is zo hard als een spijker.

Ilex aquifolium 'Argentea Marginata'

Ilex aquifolium 'Argentea Marginata'

Deze zeer oude cv werd voor 1770 geselecteerd en in cultuur gebracht door Peter Lawson (1730-1820), destijds een beroemde boomkweker en selecteur in Edinburgh. Van zijn werk en dat van zijn zoon Charles zijn nog altijd veel voorbeelden te vinden in de naamgeving binnen de botanie. Denk bijvoorbeeld aan Chamaecyparis lawsoniana. De cultivarnaam van deze species is samengesteld uit 'Argentea' (zilverwit) en 'Marginata' (van een rand voorzien). Dit is een duidelijke beschrijving van de verschijningsvorm. Het is een grote struik tot kleine boom tot ca 9-11 m hoog met een breed piramidale vrij dicht vertakte kroonvorm. Hij is altijd hoger dan breed. De stam is glad en grijsgroen tot bruingroen van kleur en de jonge twijgen zijn heldergroen en crème-wit gestreept. De bladeren zijn smal eirond tot elliptisch van vorm en 5 tot 7 cm lang en 3 tot 4 cm breed. Het blad is glanzend donkergroen met een brede zilverwitte rand. Jonge bladeren zijn bij het uitlopen vaak roze-achtig tot lichtpurper gekleurd. De bladrand is golvend met vijf tot zeven bochtige en scherpe tanden aan beide zijden. De bloemen zijn, net als bij de soort, vrij onopvallend. Deze dame kan zeer veel, helderrode vruchten geven. De species is ook uitermate geschikt voor toepassing als brede haag.

Ilex aquifolium 'Atlas'

Een Nederlandse selectie van het Proefstation van de Boomkwekerij in Boskoop en in 1961 in cultuur gebracht. Het is een forse struik tot kleine boom met een dicht vertakte, compacte en piramidale kroon van 5 tot 6 m hoog. De stamschors is glad groengrijs tot groenbruin op oudere leeftijd. De jonge twijgen zijn heldergroen. De bladeren zijn eirond tot breed elliptisch van vorm, 4 tot 6 cm lang en 2 tot 4 cm breed en zeer glanzend donkergroen van kleur. De bladranden zijn sterk golvend en hebben twee tot zes forse, scherpe bochtige stekels aan beide zijden van de bladschijf. De bloemen zijn klein en vrij onopvallend. De cultivarnaam 'Atlas' geeft al aan dat het hier om een mannelijke cultivar gaat. Hij kan beschouwd worden als de man en bevruchter van de vrouwelijke 'Alaska'.

Ilex aquifolium 'Bacciflava'

Deze species is door de Schotse botanicus, tuinontwerper en auteur John Claudius Loudon (1783-1843) beschreven en in cultuur gebracht. De cultivar naam is ook samengesteld uit 'Bacci' (besdragend) en 'flava' (geel). Deze gele besdragende species is op tal van manieren vermeerderd waardoor er allerlei variaties ontstaan zijn die zich manifesteren in bladgrootte, aantal stekels en besgrootte. De oorspronkelijke cv is in deze wirwar niet meer te achterhalen.

Het is een middelgrote boom met een dicht vertakte, breed piramidale tot eivormige kroon van circa 8-10 m hoogte, en bij uitzondering tot wel tot 15 m hoogte in het land van herkomst. De stamschors is gelijk aan eigenlijk alle species van de soort, glad en grijsgroen tot groenbruin van kleur, met groene tot soms paarse twijgen. De eironde bladeren zijn glanzend donkergroen 7-8 cm lang en 4-5 cm breed. De bladrand is erg variabel: van gaafrandige bladeren tot sterk golvende bladranden met aan beide zijden -vijf tot zeven scherpe bochtige stekels. De bloemen zijn onopvallend in bundels. Na bevruchting worden deze gevolgd door glanzend groengele tot goudgele bessen van circa 8 mm. Het is een uitstekend toepasbare species die geschikt is voor allerlei situaties en locaties en de gele zorgen voor een mooie beleving.

Ilex aquifolium 'Golden Flash'

Een Nederlandse selectie van Boomkwekerij Bos & Hoogendoorn uit Boskoop. De species is ontstaan als een mutant van de overbekende 'J.C. van Tol', die later op dit podium zal verschijnen. Deze species is in 1978 door een andere Boskoopse kweker, Th. Nieuwensteeg, in cultuur gebracht. Het is een grote, brede struik tot 4 meter hoog en altijd hoger dan breed, met groene twijgen en donkergroen glanzend blad van 4 tot 6 cm lengte en 3 tot 5 cm breedte, met een grote gele, onregelmatig gevormde vlek op de bladschijf. Het blad heeft een weinig tot niet golvende bladrand en weinig, kleine niet-scherpe stekels. De bloemen zijn zoals altijd wit in bundels en weinig opvallend. Wat wel bijzonder is, is dat de bloemen eenhuizig zijn en dus altijd zelf voor bevruchting kunnen zorgen. De bessen zijn talrijk en oranjerood tot rood van kleur. Een mooie voedselboom voor vogels.

'Het zijn in het algemeen kleine bomen tot brede grote struiken tot ca. 10 meter hoog, veelal breder dan hoog'

Ilex x altaclerensis 'Golden King', blad en bessen

Ilex aquifolium 'Golden King'

Een Schotse selectie uit 1884 van zoon Charles Lawson uit Edinburgh. 'Golden King' is fout. De naamgeving is onjuist, omdat het geen King is maar een Queen; de species is vrouwelijk. De tweede onjuistheid is dat zij niet behoort tot de soort aquifolium maar tot de hybridesoort x altaclerensis. Deze species is een mutant van Ilex x altaclerensis 'Hendersonii'.

Tot zover de botanische fouten. Het is een grote, brede struik, 3 tot 5-7 meter hoog en breed met lange, afhangende takken met heldergroene twijgen. Het blad is glanzend donkergroen met een brede, goudgele rand. De bladspiegel is vlak en eivormig, 4 tot 6 cm lang en 2 tot 4 cm breed. De species heeft hier en daar in de kroon volledig gele bladeren, wat een zeer aantrekkelijk uiterlijk oplevert. De bladeren zijn nauwelijks of niet bewapend met niet-scherpe, kleine stekels. De bloemen zijn weinig opvallend en wit in bundels en de vruchten zijn talrijk en rood van kleur.

Ilex aquifolium 'J.C. van Tol', hoogstam

Ilex aquifolium 'J.C. van Tol'

De over de hele wereld verspreide cultivar is een Nederlandse selectie van boomkweker J.C. van Tol uit Boskoop. Hij bracht de species in 1904 in cultuur. Het is nog altijd de beste groenbladige cultivar in het Ilex-sortiment. Het is een breed opgaande forse struik tot kleine boom, van 6 tot 7 meter hoogte, met afstaande takken en een open breed ovale habitus. De bladeren zijn donker olijfgroen, staan ietwat bol en zijn 4 tot 6 cm lang en 3 tot 4 cm breed, met een licht gegolfde bladrand. De bladeren zijn gaafrandig of hebben enkele kleine stekels aan de bovenste helft van de bladschijf. De species 'J.C van Tol' is eenhuizig en de bloemen zijn alleenstaand in de bladoksels: wit, klein en onopvallend. Ze worden gevolgd door zeer veel glanzend rode, vlezige bessen met een doorsnede van 8-10 mm. Er zijn zowel zilverbonte als goudbonte species in cultuur waarvan de goudbonte zeer veel gekweekt wordt in Europa.

Ilex aquifolium 'Pyramidalis'

Wederom een oude Nederlandse selectie. Deze werd rond 1880 door boomkweker J. Hanson in Boskoop geselecteerd uit een partij zaailingen en in 1885 door handelskweker C.B. van Nes in cultuur gebracht. De species wordt een grote struik tot kleine boom van 8 tot 10 meter hoogte met een zeer dicht vertakte smal piramidale, later breed piramidale kroon. Ook hier weer een gladde groenbruine stam en groene twijgen. De bladeren zijn donker olijfgroen, langwerpig eivormig en aan de einden toegespitst, 5 tot 8 cm lang en 3 tot 4,5 cm breed, gaafrandig of met enkele kleine stekels aan de bovenste helft van de bladschijf. De bloemen zijn klein, wit en onopvallend. Deze bloemen zijn eenhuizig, dus zelf-bestuivend. De bloemen worden gevolgd door veel glanzende, rode bessen van 8 tot 10 mm doorsnede. Deze hulst wordt veelvuldig gebruikt in de snij, onder andere als kerstversiering.

'Het is nog altijd de beste groenbladige cultivar in het Ilex-sortiment'

Ilex aquifolium 'Siberia'

Ilex aquifolium 'Siberia'

Een Nederlandse selectie uit 1986 van boomkwekerij A. Blanken uit Boskoop. Dit is een breed opgaande grote struik tot kleine boom tot 8 meter hoog en half zo breed met een breed piramidale kroon. In tegenstelling tot de meeste cultivars heeft deze species paarsbruine twijgen. Het blad is glanzend donkergroen en variabel, sommige planten zijn gaafrandig, andere weer scherp bewapend en weer anderen zitten daar tussenin. Het kan zelfs zo zijn dat genoemde verschillen bij een dezelfde cultivar voorkomen. Het eivormige blad is 5 tot 8 cm lang en 3 tot 5 cm breed met een gegolfde bladschijf en is wel/niet voorzien van scherpe, bochtige stekels. De bloemen zijn wit, in bundels in de bladoksels en onopvallend. De vrouwelijke bloemen hebben dus een man nodig om tot vruchtzetting te komen en dat doen ze met talrijke helderrode bessen van 7-8 mm doorsnede. Deze cultivar munt uit door zijn uitzonderlijke winterhardheid, wat met name in Scandinavië gewenst is.

Tot zover Ilex, waarde lezers. Een grote verscheidenheid aan species, dus doe er uw voordeel mee

Groeten,

JP

LOGIN   met je e-mailadres om te reageren.

REACTIES

Er zijn nog geen reacties.

download artikel

Tip de redactie