BetereBomen: elzen verdienen meer aandacht

ARTIKEL

Jaap Smit, donderdag 26 januari 2023

319 sec

Veel gewoner dan een els kan bijna niet. Toch is er in het elzensortiment nog een wereld te winnen

Van de twintig elzensoorten en -cultivars voor laanbeplantingen worden er maar vijf regelmatig gebruikt. In een tijd dat variatie in laanbeplantingen heel gewoon is, ligt hier een mogelijkheid voor meer diversiteit. Boomkwekers lijken de handschoen op te pakken.

Alnus cordata vrucht (foto Boom & Bonheur)

BetereBomen: er bestaan geen slechte bomen, wel BetereBomen Sinds dit vakblad in 2008 voor het eerst verscheen, heeft Jan P. Mauritz daar zijn bijdragen aan geleverd. Meer dan honderd edities van zijn bomenfeuilleton verschenen op deze plaats en op Boomzorg.nl. Mauritz deed dat op zijn eigen unieke wijze en verrijkte de Nederlandse vakwereld met termen als jopper en makker. Wij zijn Jan erkentelijk voor zijn inzet in de afgelopen jaren, maar hebben toch gemeend dat we het over een andere boeg moeten gaan gooien. Jaap Smit - dendroloog bij de laatste Floriade - gaat met de redactie van Boomzorg een nieuwe serie opzetten onder de titel BetereBomen. Primair gericht op de praktijk van alledag, maar ook met soorten en selecties die net buiten het normale sortiment liggen, maar wel degelijk waardevol zijn voor de Nederlandse bebouwde omgeving. Jaap Smit ziet het als zijn taak ook niet-ontdekte soorten te laten zien, zodat er vraag ontstaat en kwekers een ander sortiment gaan kweken. Hij hoopt op die manier een katalysator te zijn die ervoor zorgt dat ook goede onbekende soorten gekweekt én toegepast worden.

Het aantal elzensoorten in de stedelijke omgeving is de laatste jaren afgenomen. Met Alnus cordata, A. x spaethii, A. glutinosa (en cv 'Laciniata') houdt het door de bank genomen wel op. Jammer, want er zijn veel meer boomvormende elzen die het in de stad goed doen. Ik ben een uitgesproken tegenstander van het gebruik van bomen in verharding, maar sommige elzen kunnen zelfs daar groeien, mits de groeiplaats op orde is. Er zijn ca. 35 elzensoorten, waarvan meer dan 10 die geschikt zijn als laan- of parkboom. Met zo'n 15 nuttige cultivars is het sortiment best groot. Maakt ook hier onbekend onbemind?
Onder normale omstandigheden leven onze elzen in symbiose met de stikstofbindende bacterie Actinomyces alni (Frankia alni), die de bodemvruchtbaarheid ook voor omliggende planten verbetert. Door de vroege bloei profiteren insecten die in die periode vliegen - ook in januari - van de mogelijkheid om stuifmeel te verzamelen. Stuifmeel van elzen kan leiden tot klachten bij hooikoortspatiënten. Het weghalen van elzen is daar echter geen oplossing voor. Uit DNA-onderzoek is namelijk gebleken dat in Nederland stuifmeel uit Ierland en Letland kan rondvliegen. Het verwijderen van een els voor een slaapkamerraam zal de concentraties stuifmeel plaatselijk vermoedelijk wel verlagen.
Elzen blinken niet uit in hun herfstkleuren. De bloei en de boomvorm maken ze echter meer dan het planten waard. Bevers in de buurt? Dan zijn elzen niet altijd veilig.

'Ik ben tegen het gebruik van bomen in verharding, maar sommige elzen kunnen zelfs daar groeien, mits de groeiplaats op orde is'

Winterbeeld els Alnus glutinosa (foto Henry Kuppen)

Italiaan houdt van droge voeten

De Italiaanse els (Alnus cordata) heeft maar een geringe natuurlijke verspreiding in Zuid-Italië en op het Franse Corsica. Inmiddels wordt de soort ook geplant voor houtproductie. In bossen met dure houtsoorten als eik en walnoot wordt deze els soms geplant als begeleider of opjager. De boom komt van nature voor op berghellingen en niet als oever-begeleidende boom. Hij prefereert daarom drogere omstandigheden: op klei en veengronden voelt de soort zich niet thuis. Sterker nog: het is daar een onbetrouwbare boom die binnen een jaar kan uitvallen, waarschijnlijk door Phytophthora alni, maar mogelijk ook door andere soorten van deze pseudoschimmel. Op diep ontwaterende groeiplaatsen is het een prima en duurzame boom van meer dan 15 m hoog. Omdat de boom door zaaien wordt vermeerderd, zijn in een beplanting altijd lage, brede én smalle bomen te vinden.

Alnus cordata, botanische prent

Op natte gronden is Alnus cordata een onbetrouwbare boom die binnen een jaar kan uitvallen, waarschijnlijk door Phytophthora alni

Alnus glutinosa 'Pyramidalis' (foto De Batouwe)

Waterliefhebber

De inheemse zwarte els, Alnus glutinosa, begeleidt water of vormt elzenbroekbossen. Het geeft aan dat water voor deze soort geen probleem is. Het elzenhaantje kan zich soms flink tegoed doen aan deze boom. Deze kever kan bomen volledig kaalvreten, maar in juni komt de boom meestal weer in het blad. Ondertussen vreten vogels veel larven en kevers op.
De vaak meerstammige boom is op dit moment erg in trek, omdat het een inheemse boomsoort is en daardoor schaars. Beetje vreemd, want in de bebouwde kom heerst geen inheems klimaat, maar eerder een landklimaat: warmer en droger dan erbuiten. Is een Italiaanse els dan niet logischer? Op vochtige groeiplaatsen groeit de zwarte els overigens op iedere grondsoort.

Het is verbazingwekkend dat de zuilvorm pyramidalis zo weinig wordt gebruikt. Meerdere kwekers hebben ze staan; sommige raken ze - ten onrechte - niet kwijt. In Finland wordt smalle Alnus glutinosa gezaaid en komen verschillende vormen terug, breder en smaller. Dit resulteert in een smalle cv, 'Sakari', die we ook zouden moeten hebben in Nederland!

De varenels Alnus glutinosalaciniata is gelukkig wel veel aangeplant. Deze boom met ingesneden bladeren en horizontaal ingeplante takken is een aanwinst voor brede groenstroken en parken, zeker waar cultuur en natuur in elkaar overgaan.

Wie de soort aanplant, kan het beste bosplantsoen gebruiken; aangeplant als jonge laanboom doet de gewone Alnus glutinosa er lang over om echt lekker aan te slaan. Aanplant als bosplantsoen levert net zo snel een goede boom op.

Deze Japanner lijkt op zwarte els

De recente herintroductie in Nederland van een van de Japanse elzen (Alnus hirsuta) geeft maar weer eens de waarde van botanische tuinen aan (hier Trompenburg). Deze boom uit Japan is nauw verwant aan Alnus incana en heeft een voorkeur voor nattere groeiplaatsen. Het lijkt erop dat deze boom wat gemakkelijker aanslaat en doorgroeit. Waarschijnlijk wordt hij wat breder dan Alnus glutinosa.

Boomkwekerij Udenhout leverde 22 Alnus ×spaethii 'Spaeth' op bedrijventerrein De Pluim, Zwevegem (België)

Opschot bij grijze els

De grijze els ofwel Alnus incana maakt altijd opschot rond de boom. Niet hinderlijk, wel een goed herkenningspunt van deze inheemse boom op de drogere gronden in het oosten van Nederland. Hij houdt van kalk. Door zijn herkomst, de stedelijke omgeving, is dit mogelijk een betere keus dan Alnus glutinosa die bovendien iets gemakkelijker aanslaat. De wat kwetsbare 'Aurea' blijft kleiner en moet echt op goede grond staan om de fraaie oranje takken te ontwikkelen die de boom vooral in de winter aantrekkelijk maken. Pendula is een van de fraaiste treurbomen, een beetje vergelijkbaar met de prieelberk (Betula pendula 'Youngii'). De overhangende takken maken deze treurels geschikt voor park of tuin.

Alnus glutinosa, bloem Alnus hirsuta, blad - twijg Alnus hirsuta, blad Alnus japonica, blad Alnus japonica, bloem Alnus rubra, blad Alnus subcordata, blad Alnus subcordata, twijg - blad Alnus x subcordata Oberon, blad

Echte Japanner is ouder

De echte Japanse els (Alnus japonicum) werd vroeger veel gekweekt, maar is uit de gratie geraakt. De laatste moerbedden met afleggers zijn eind jaren tachtig in Brabant opgeruimd. Gelukkig zijn er weer jonge planten van deze kleine vorm van de grote Alnus x spaethii. Niet toevallig, want Alnus japonica is met Alnus subcordata de ouder van Alnus x spaethii. Omdat Alnus japonica kleiner blijft, is de echte Japanse els vaker bruikbaar in onze steden. Hij vormt een conische kroon met een dicht bladerdek, dat tot in december aan de boom blijft hangen. Hij wordt door enkele kwekers weer opgezet, mede naar aanleiding van de goede planten op de Floriade in Almere. Daar viel op dat de elzenhaantjes minder vat hadden op de bomen dan toen ze nog op humusrijke, zuurdere zandgrond stonden. Uitermate gezond!

Rode els

De rode els (Alnus rubra) uit Amerika is een middelgrote boom met een breed eivormige kroon met wat afhangende takken. Het blad is vrij groot en heeft vrij grote lobben en een ingeronde bladrand. Hij werd ooit behoorlijk gekweekt en is nu op kleine schaal weer verkrijgbaar. Hij houdt van natte groeiplaatsen als het om een zaailing gaat, maar indien geënt op Alnus glutinosa moet hij iets droger geplant worden.
De cultivar 'Pinnatisecta' is wat groffer, maar ook sierlijker en meer opgaand dan Alnus glutinosa 'Laciniata'. Helaas is hij (nog) nauwelijks verkrijgbaar.

Van den Berk Boomkwekerijen realiseerde in Utrecht, de Leidsche Rijn een mooi project met Alnus ×spaethii 'Spaeth'. Deze Vinex wijk werd destijds in een polder gebouwd met erg zware grond, waarop deze sterke els goed gedijt.

Snelste groeier

Wie snel een grote boom wil hebben, bijvoorbeeld om te verkoelen, plant niet alleen een populier, maar ook een Kaukasische els (Alnus subcordata). Deze grote boom met een kegelvormige dichte kroon en grote bladeren groeit snel. Samen met Alnus japonica is dit de kruisingsouder die tot Alnus x spaethii leidde.
Alnus x spaethii 'Spaeth' is het type van de benaamde kruising, vandaar de cultivarnaam die achter deze kloon staat. Het is een kruising uit Kew Gardens, begin twintigste eeuw uitgezaaid bij de Späth'sche Baumschulen in Berlijn en vandaaruit verspreid. Door de rijke bloei, vallende katjes en proppen is dit een boom die bewoners soms tot wanhoop drijft, ook omdat hij in de winter een sombere, donkere indruk kan achterlaten.
Als laatste missen we ten onrechte Alnus 'Sipkes' in het straatbeeld. In het Stadsbomenvademecum (1997) van Theo Janson wordt dit nog een goed groeiende els genoemd, met gebruiksmogelijkheden als Alnus cordata, maar de boom was op een haar na uit cultuur. Inmiddels is er weer vermeerderd en worden er nieuwe bomen gemaakt. Het wordt uiteindelijk een 20 m hoge boom met een breed eivormige kroon en een prima harttak.

In Wenen mocht Ebben Boomkwekers dit bijzondere project met Alnus ×spaethii 'Spaeth' realiseren. Deze meerstammige elzen staan in stenen om de steenlawines van de Alpen na te bootsen.

Tabel beschikbaarheid elzen hoog boomvorm Voor algemeen gebruik verkrijgbaarheid Alnus cordata 1e grootte smal kegelvormig ja goed Alnus glutinosa* 1e grootte eirond ja goed Alnus glutinosa 'Laciniata' 1e grootte breed kegelvormig ja goed Alnus glutinosa 'Pyramidalis' 2e grootte zuilvormig ja redelijk Alnus hirsuta 1e grootte breed kegelvormig ja nauwelijks Alnus incana* 1e grootte eivormig ja redelijk Alnus incana 'Aurea' 3e grootte eivormig beschut redelijk Alnus incana 'Pendula' 3e grootte treurvorm park redelijk Alnus japonica 2e grootte smal kegelvormig ja slecht Alnus rubra 1e grootte breed kegelvormig ja slecht Alnus rubra 'Pinnatisecta' 1e grootte breed kegelvormig ja nauwelijks Alnus subcordata ('Oberon') 1e grootte smal kegelvormig ja slecht Alnus x spaethii 'Spaeth' 1e grootte smal kegelvormig ja goed Alnus 'Sipkes' 1e grootte breed eivormig ja slecht

Jaap Smit (Plantkundig)

Over Jaap Smit Jaap Smit schrijft regelmatig artikelen over sortiment. Begonnen als gediplomeerd boomkweker (Frederiksoord), is Jaap na ruim 25 jaar ervaring als onafhankelijk dendroloog en consulent Groene Stad en klimaatadaptatie, gepokt en gemazeld in integrale projecten waarin communicatie belangrijk is. Hij weet de link leggen tussen boomkwekers en eindgebruikers van groen en zo de gescheiden werelden een beetje beter aan elkaar te koppelen. Door betrokkenheid bij onderzoek, diverse arboreta, het geven van lessen en de realisatie van grote en kleine projecten door het hele land ontstaat praktische informatie, die hij hier en elders graag deelt.

Om te kunnen reageren moet je zijn ingelogd.   LOGIN   of maak gratis een account aan.

REACTIES

Er zijn nog geen reacties.

download artikel

Tip de redactie