Kennismaking met een sluipende zwam die snel toeslaat |
|
|
|
|
 |
| 303 sec |
Kennisdag roetschorsschimmel voorziet in informatiebehoefte
Een schimmel die sluipend en snel afrekent met zwakke esdoorns en dan nog gezondheidsrisico's oplevert voor degenen die de zieke en dode bomen opruimen. Roetschorsziekte neemt toe in Nederland en het is belangrijk om de risico's goed in te schatten.
| Excursie roetschorsziekte in het Horsterwold |
Tot 2014 kwam roetschorsschimmel niet voor in Nederland. Althans niet voor zover bekend, omdat er tot die tijd geen meldingen zijn geweest. Henry Kuppen van Terra Nostra heet de bezoekers welkom in de veldschuur van Staatsbosbeheer in het Horsterwold bij Zeewolde. Hij begint met te benadrukken dat er ook nog veel niet bekend is over deze verraderlijke bedreiging van de esdoorn. Sinds 2015 zijn er steeds meer meldingen binnengekomen, verspreid over heel Nederland en België.
Aangetaste esdoorns in het Horsterwold
In de geïmproviseerde zaal zitten circa vijftig bezoekers, grotendeels boomexperts van gemeenten en natuurbeheerorganisaties. De kennisdagen zijn verspreid over vier momenten, met in totaal zo'n tweehonderd bezoekers van bijna tachtig organisaties. Na de kennisoverdracht en het beantwoorden van een aantal prangende vragen gaat de groep op excursie in het Horsterwold. Gekozen is voor een excursie in het bos in plaats van stedelijk gebied, omdat aangetaste bomen in stedelijk gebied op korte termijn gekapt moeten worden. Voor een excursie ben je dan altijd te laat.
De kennisdag opent met een presentatie door Wendy Batenburg, wetenschappelijk medewerker bij Terra Nostra. Zij doet al jarenlang onderzoek naar de verspreiding, oorzaken, gevolgen en aanpak van roetschorsziekte en analyseert ook de ingezonden monsters van 'verdachte' bomen. Kuppen gaat vervolgens in op de beheermaatregelen. Jeroen Hendriks van Nationale Bomenbank licht tenslotte het proces toe van de maatregelen tegen roetschorsschimmel. Met al deze informatie in het achterhoofd gaat de groep met de bus een eindje het Horsterwold in, waar we na een kleine wandeling het gebied bereiken waar een aantal aangetaste esdoorns in verschillende stadia van roetschorsziekte te zien zijn.
Henry Kuppen
Wendy Batenburg
Jeroen Hendriks
|
Sinds 2014 in Nederland en België
De ziekte was in de negentiende eeuw bekend in Noord-Amerika en in 1945 war er een melding vanuit Engeland, in verband met een onbekende longziekte bij mensen. De verspreiding sinds 2014 nam de verspreiding in Nederland en België snel toe. Opvallend is dat de spreiding heel algemeen is. Er zijn geen aanwijzing dat de kans op roetschorsziekte in het ene gebied groter is dan in het andere. Het komt bovendien zowel in bossen als stedelijke gebieden voor.
Onderzoek heeft uitgewezen dat de schimmel vóórdat de ziekte ontstaat, al latent aanwezig is maar geen schade aanricht zolang de boom een gezonde conditie heeft. De aantasting begint bij bomen die in conditie achteruitgaan, bijvoorbeeld als gevolg van hittestress. De aantasting verspreidt zich dan in het kurkcambium, vlak onder de schors, en breekt vervolgens uit. Opvallend is de grote hoeveelheid zwarte sporen die daarbij ontstaat: alsof er een laag roet vlak onder de schors zit. Roetschorsschimmel wordt alleen aangetroffen bij esdoorns, en de meest gevoelige variant is de Acer pseudoplatanus, de gewone esdoorn die zeer algemeen voorkomt.
 | | Excursie in het Horsterwold onder leiding van Henry Kuppen (2e van links) |
|
|
Ontwikkeling van roetschorsziekte
Batenburg onderzocht ook hoe de schimmel zich precies verspreidt. De in de lucht aanwezige sporen dringen door in de boom via open wonden. Dit zullen vaak snoeiwonden zijn. Tijdens de excursie in het Horsterwold komt de gedacht op dat de daar aanwezige schapen, die de bast aanvreten, de reden kunnen zijn waarom juist daar zoveel esdoorns zijn aangetast. Dit moet dan zijn dan gebeurd in combinatie met een verslechterende conditie van de bomen tijdens droge en hete zomers.
De ziekte laat zich in eerste instantie zien door middel van blaren onder de schors. Als deze blaren opengaan, komt de zwarte stam tevoorschijn, vaak met een flinke laag sporen erop. Onder invloed van weer en wind zullen de sporen zich verspreiden en wordt het geblakerd uitziende hout zichtbaar. Op de grond rondom de boom is vaak een viezige laag bruin stof te vinden op bladeren. Gaandeweg breidt de aantasting zich uit en grote delen van stam en takken worden helemaal zwart. Roetschorsschimmel laat geen vruchtlichamen zien. Signalen die kunnen wijzen op roetschorsschimmel zijn bladverwelking, slijmplekken en bastworp.
Om esdoorns met potentiële roetschorsziekte tijdig op te sporen is het aan te raden om bomen waarvan de conditie aan het afnemen is, extra te controleren. In de buurt van een aangetaste boom is het raadzaam om de bomen binnen een straal van 250 meteen te inspecteren.
 | | Deze boom zag er een jaar geleden nog gezond uit |
|
|
Zeer snelle afsterving
Op de excursielocatie in het Horsterwold staan esdoorns die in juli 2021 visueel nog in een goede conditie waren, maar nu zwaar aangetast of helemaal dood zijn. Dat geeft weer hoe snel en sluipend de ziekte zich ontwikkelt. De schimmel wordt actief bij een temperatuur boven de 20 graden en kan zich dan zeer snel ontwikkelen. Onder de meest gunstige omstandigheden kan een boom na ontdekking van de ziekte in enkele weken doodgaan. In tegenstelling tot veel andere schimmels floreert de roetschorsschimmel onder droge omstandigheden. Met name droge zomers kunnen veel ziekte onder esdoorns uitlokken. Opvallend is verder dat roetschorsschimmel vaak een een-tweetje lijkt te hebben met honingzwam. Beide profiteren van de boom in slecht conditie, maar op een heel verschillende manier.
Zeker is dat de met roetschorsschimmel aangetaste boom doodgaat, en dat in een korte tijd van tussen de zes weken en drie maanden. Het hout wordt bros en breekt gemakkelijk en binnenin ontstaat vaak een bruingroene verkleuring.
|
|
Aan roetschorsschimmel kan een boom binnen enkele maanden na de vaststelling ervan doodgaan
| |
|
Snel handelen
Als je een esdoorn verdenkt van roetschorsschimmel, kan het proces van aantasting en afsterven heel snel gaan. Daarom is het belangrijk om snel onderzoek te laten doen. Enerzijds omdat een boom snel een gevaar kan worden voor de omgeving, vanwege het grote breukrisico, en anderszijds omdat niet elke verdachte boom inderdaad roetschorsziekte heeft. Dat onderzoek start met het nemen van een monster en te laten onderzoeken of het inderdaad roetschorsziekte betreft.
Er zijn andere schimmels waarvan de verschijnselen op roetschors lijken, waardoor niet elke verdachte boom ook roetschors heeft. Batenburg legt uit dat van alle ingestuurde monsters blijkt 50% inderdaad roetschorsschimmel te zijn. Het is in het vroege stadium dus nog lastig om de schimmel te herkennen.
Na ontvangst van een monster wordt dit visueel en microskopisch geanalyseerd, waarna een rapport wordt opgesteld met een advies hoe te handelen. Een aangetaste boom zal afhankelijk van de standplaats gekapt worden of met rust gelaten. Als de boom geen veiligheidsrisico's oplevert, zoals in een bos en op afstand van paden, is er geen reden om de boom te kappen. Op andere plekken wordt de boom wel gekapt en wordt het hout op een aantal meters afstand van de paden achtergelaten. Op plekken met verkeer, bezoekers of in stedelijke omgeving wordt het hout afgevoerd naar een gespecialiseerde biomassacentrale.
Risico's voor de gezondheid: arbeidsgerelateerd
Roetschorsschimmel is geen quarantaineorganisme. Over het algemeen geeft roetschorsschimmel geen gezondheidsrisico's voor mensen. De hoeveelheid sporen in de lucht, ook in de buurt van aangetaste bomen, is daarvoor simpelweg te klein. Dat is anders voor professionals die de aangetaste bomen kappen en opruimen. De 'dosis' aan sporen die dan vrijkomt is vele malen hoger. Het gezondheidsrisico is dus arbeidsgerelateerd. Veelvuldig en regelmatig inademen van de sporen kan een chronische longziekte ontstaan. Bij het kappen en opruimen van aangetaste bomen moeten dus beschermingsmaatregelen worden genomen. Op plekken zonder veiligheidsrisico kan het hout in veel gevallen, zeker in een bosrijke omgeving en op minimaal vijf meter van paden, gewoon blijven liggen. De schimmel en het hout verteren dan zoals alle organisch materiaal. Details over hoe lang de sporen daarna nog actief blijven, zijn niet bekend.
Beschermingsmaatregelen bij kap en opruimen esdoorns met roetschorsziekte
 | | Nevelinstallatie om de sporen te laten neerslaan
| | | Overdrukcabine of -masker als bescherming tegen het inademen
| | | Nat chippen, zodat uit de houtsnippers geen sporenwolken opstuiven
| | | Persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals een pak en handschoenen
| | | Gebruikte materiale gescheiden houden van schone
| | | Houtsnippers aanmelden en afvoren naar onbemande biocentrale
|
 | | Resultaat van een omgevallen boom met bros hout |
|
|
|
|
Omdat er mannen in witte pakken aan het werk zijn, kunnen omwonenden schrikken als ze niet weten wat er aan de hand is en denken dat er gevaar dreigt
| |
|
Veiligheidsrisico's
Omdat roetschorsschimmel de bomen snel aantast en het hout bros maakt, kunnen veiligheidsrisico's groot en acuut zijn. Hendriks vertelt over het proces gevolgd moet worden na vaststelling van roetschorsziekte bij een boom op een risicovolle locatie. Hij legt uit dat vanwege het grote breukrisico, bomen langs wegen vaak binnen zes weken moeten worden verwijderd. Belangrijk is om het proces op de juiste manier aan te pakken qua vergunning, registratie en communicatie. Omdat er mannen in witte pakken aan het werk gaan, kunnen omwonenden schrikken als ze niet weten wat er aan de hand is en denken dat er gevaar dreigt. Duidelijke communicatie met de omgeving is dus heel belangrijk. Verder is het belangrijk om de omgeving op de juiste wijze af te zetten en eventuele andere werkzaamheden te onderbreken. Vanwege het brosse hout is het belangrijk te beseffen dat klimmen in de boom geen optie is tijdens het verwijderen. Dit kan betekenen dat de werkzaamheden anders moeten worden gepland en er meer machines nodig zijn om het hout te hanteren.
|
De Kennisdag Roetschorsschimmel vond in vier sessies plaats op initiatief van Terra Nostra, op 20 en 28 april 2022 in Zeewolde. Dankzij medewerking van Nationale Bomenbank, StaatsbosbeheerFlevoland, Vereniging Bos- en Natuurterreineigenaren (VBNE) en Unie van Bosgroepen kon deze kennisdag plaatsvinden.
|
|
|
| Er zijn nog geen reacties. |
Tip de redactie
|
